توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران:

Transcript

1 فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال سی و دوم شماره اول بهار 0911 شماره پیاپی 071 دکترمحمدعلی فیضپور استادیار دانشکده اقتصاد مدیریت و حسابداری دانشگاه یزد Dr. M. Feizpour Z. Samanpour زهره سامانپور * کارشناس ارشد علوم اقتصادی دانشگاه یزد چکیده توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران: دریافت مقاله: 52/11/52 پذیرش نهایی: 59/5/12 در ادبیات توسعه دیدگاههای رشد متوازن و رشد نامتوازن در ابعاد بخشی و منطقهای مهمترین دیدگاههای رایج است و طرفداران هر کدام کاهش فقر و محرومیت را نمودی از توانایی دیدگاههای مذکور دانستهاند. بر این اساس مسأله اساسی این پژوهش بررسی تأثیر توسعه صنعتی در مناطق ایران بر میزان محرومیت آن مناطق است. برای سنجش میزان صنعتی شدن مناطق از سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی شاغلان صنعتی و تولیدات صنعتی در فاصله زمانی استفاده گردیده است. از سوی دیگر میزان محرومیت نیز با سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی هر منطقه و متناسب با جمعیت آن مناطق ارزیابی شده است. با استفاده از روش اقتصادسنجی دادههای تابلویی )پنل دیتا( نتایج این پژوهش نشان داده است که صنعتی شدن مناطق به صورت معنیداری سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد مناطق ایران را در دوره زمانی مذکورکاهش داده است. از این رو و بر اساس نتایج این پژوهش توسعه صنعتی در مناطق جغرافیایی ایران زمینه را برای کاهش محرومیت تجلی یافته در کاهش سهم افراد و خانوارهای مددجویان کمیته امداد فراهم نموده است. از منظر سیاستگذاری و بر اساس یافتههای پژوهش حاضر توجه به رشد متوازن بخش صنعت در مناطق کشور به منظور کاهش محرومیت امری لازم و ضروری است. واژگان کلیدی: توسعه صنعتی کاهش محرومیت روش اقتصادسنجی دادههای تابلویی )پنل دیتا( مناطق ایران مقدمه در ادبیات اقتصادی راهکارهای متعددی برای کاهش فقر مناطق ارائه گردیده است. به عنوان مثال در ادبیات توسعه دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی با دو مکتب فکری رشد متوازن 1 ) و رشد نامتوازن Hirschman,1958( 5 ) RosensteinRoden,1957( میسر است )نوبخت 1111(. تئوری رشد متوازن )متعادل( بر از بین بردن دورهای باطل فقر در کشورهای در حال توسعه تأکید داشته و بر این باور است که تنها راه از بین بردن فقر و محرومیت سرمایهگذاری در بخشها و مناطق به طور همزمان و هماهنگ )1521( 1 بر این باور است. با این وجود این دیدگاه از زوایای متعددی مورد انتقاد قرار گرفته است. به عنوان مثال هیرشمن است که کشورهای در حال توسعه بهطور همزمان فاقد منابع تولیدی لازم )مانند سرمایه( برای سرمایهگذاریهای نسبتا زیاد بودهاند. )1522( نیز موفقیت تئوری رشد متوازن را وابسته به مشارکت فعال بخش خصوصی میداند. این در حالی است که نورکس 2 طرفداران تئوری رشد نامتوازن )نامتعادل( معتقد به رشد بخشها یا مناطق پیشتازند. از نگاه آنان رشد بخشها یا مناطق پیشتاز 1 Balanced Growth Theory 2 Unbalanced Growth Theory 3 Hirschman 4 Nurkes *نویسنده مسئول

2 53/ فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی 434 شرایط را به گونهای مهیا میسازد که راه برای رشد سایر بخشهای اقتصادی یا مناطق هموار گردد. در مجموع هیرشمن بر این باور است که توسعه اقتصادی یک روند پیاپی است که با رشد بخش پیشتاز و ایجاد ارتباط بین این بخش و سایر بخشهای اقتصادی شرایط دستیابی به روند توسعه تسهیل میشود. به علاوه از توسعه به مثابه جریانی زنجیرهای از عدم تعادلهای اقتصادی یاد میکند که در شرایط رقابتی سودها و زیانها علائم شناساننده این عدم تعادلهای اقتصادی است. با این وجود و با فرض رشد مداوم اقتصادی به عنوان هدفی ملی وظیفه و هدف اصلی توسعه باید از بین بردن تنشها ناهماهنگیها و عدم تعادلها در ابعاد بخشی و منطقهای باشد )قرهباغیان 1171(. این در حالی است که در اقتصاد ایران و بهویژه در سالهای پس از انقلاب نیز اگرچه هر دو دیدگاه رشد متعادل و نامتعادل دارای طرفداران خود بوده اما همواره نگاه غالب در اسناد بالادستی ج.ا.ا. دیدگاه رشد متعادل و بهویژه رشد متعادل در مناطق جغرافیایی است. به عنوان مثال برنامههای اول و دوم توسعه به ایجاد تعادلهای منطقهای از طریق گسترش ظرفیتهای زیربنایی و تولیدی توجه نموده است. برنامه چهارم دولت را مکلف کرده است تا»به منظور استقرار عدالت و ثبات اجتماعی کاهش نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی کاهش فاصله دهکهای درآمدی و توزیع عادلانه درآمد در کشور و نیز کاهش فقر و محرومیت و توانمندسازی فقرا برنامههای جامع فقرزدایی و عدالت اجتماعی را تهیه و به اجرا بگذارد...«. علاوه بر آن در برنامه پنجم توسعه نیز به استفاده متوازن از امکانات کشور و توزیع عادلانه و رفع تبعیض و ارتقاء سطح مناطق جغرافیایی کمتر توسعهیافته و تحقق عدالت و همچنین ایجاد هماهنگی بخشی منطقهای و بخشیمنطقهای و رعایت عدالت در توزیع منابع و فرصتها توجه شده است. بر این اساس مسأله اساسی این پژوهش بررسی تأثیر صنعتی شدن مناطق ایران بر میزان فقر و محرومیت آنها و نیز سنجش کارکرد هریک از دو رویکرد رشد متوازن و نامتوازن بخشی در مناطق ایران بوده است و انجام آن از ابعاد متعددی ضروری است. به عنوان مثال دستیابی به مساله مذکور میتواند زمینه را برای تدوین الگوی مناسب توسعه و بهویژه توسعه صنعتی در مناطق ایران فراهم نماید. این موضوع با توجه به آنکه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با نگاهی عدالتمحورانه در حال تدوین است از اهمیت و ضرورتی مضاعف برخوردار خواهد بود. 1 انجام این پژوهش در مناطق ایران با رویکرد مذکور و نیز استفاده از دادههای خرد )افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد به عنوان نمودی قابل قبول از میزان فقر و محرومیت در مناطق( جنبههای نوآوری مطالعه حاضر محسوب میشود. توسعه صنعتی و فقر و محرومیت: مروری بر مطالعات پیشین مطالعات تجربی متعددی کوشیدهاند تا تأثیر رشد متوازن یا نامتوازن بخشهای اقتصادی را بر دیگر متغیرهای اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در سطوح منطقهای ملی و بینالمللی مورد بررسی و کنکاش قرار دهند. برخی مطالعات تأثیر صنعتی شدن مناطق بر میزان فقر و محرومیت آنها را بررسی نمودهاند اما بنا به دانستههای محققین این مطالعه تاکنون پژوهشی در این راستا در ایران صورت نگرفته است. در مطالعه صنعتی شدن اشتغال و توزیع درآمد در مکزیک که در دوره صورت گرفته نشان کیم )1551( 5 داده اقتصاد مکزیک تنها با تکیه بر رشد اقتصادی و بدون تغییر در توزیع درآمد احتمال کاهش فقر را در آینده غیر )5112( 1 در مطالعهای با عنوان نابرابری و صنعتی شدن رابطه بین صنعتی شدن و قابل پیشبینی کرده است. باسو و گوارگلیا نابرابری درون کشورها را برای هشت دوره پنجساله از 1591 تا 1555 مورد تجزیه و تحلیل قرار دادهاند. نتایج این پژوهش گویای 1 پیشنویس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ماده 7 عدالت شایستگی و کارآمدی را از ارزشهای حاکم بر این الگو دانسته است. تأمین عدالت و رفاه اقتصادی با استفاده هدفمند از درآمد عمومی که از جمله راهبردهای جهتگیری پیشرفت اقتصادی است کلیه فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی به عنوان جهتگیریهای پیشرفت اداریمدیریتی تأکید گردیده است. از جمله محورهای ماده 5 است و در ماده 19 به فراهم نمودن فرصتهای برابر در 2 Kim 3 Basu & Guariglia (2004).

3 توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ 52 آن است کشورهایی که روند صنعتی شدن را با یک توزیع ناهموارسرمایه انسانی شروع کردهاند در اواخر صنعتی شدن با بهرهوری کشاورزی پایین مواجه شده و در نتیجه در این کشورها فقر به سرعت رشد کرده است.مطالعه سازمان توسعه صنعتی ملل که در سال 5119 انجام شده بر این باور است که صنعتی شدن از دو روش مستقیم و غیر مستقیم توسط فوکونیشی و همکاران 5 متحد 1 زمینههای کاهش فقر و محرومیت را فراهم مینماید. در روش مستقیم صنعتی شدن نیازهای اساسی فقرا را برآورده میسازد و در روش غیر مستقیم صنعتی شدن از طریق ایجاد درآمد برای فقرا موجب کاهش فقر میگردد. بر اساس نتایج این مطالعه صنعتی شدن از طریق ایجاد صنایع تولیدی کاربر فرصتهایی را برای استفاده از نیروی کار فقرا فراهم مینماید. به عبارتی صنایع تولیدی کاربر علاوه بر درآمدزایی برای کارگران شاغل در این صنایع و ایجاد زمینههای کاهش فقر امکان اشتغال برای نیروی کار فقرا را نیز فراهم میکند. در سالهای اخیر نیز مطالعاتی کوشیدهاند تا تأثیر صنعتی شدن را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار داده و در این میان )5111( مطالعهای است که به ارائه اثر صنعتی شدن بر اقتصاد و ساختار اشتغال در طول تحول اقتصادی در مطالعه تران و دان 1 ویتنام طی دوره پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان داده است که برای رسیدن به هدف ثبات اجتماعی کاهش فقر و کاهش نابرابری درآمد استراتژی توسعه صنعتی باید هدف خود را ایجاد فرصتهای شغلی و بهبود درآمد برای کارگران 2 برکنار شده و کارگران فقیر و بهویژه کارگران روستایی قرار دهد. مطالعه دفتر کمیسیون اقتصادی و اجتماعی آسیا و اقیانوسیه 2 در سال 5115 انجام شده است. این مطالعه کوشیده است تا تغییرات ساختاری رشد را در تعامل با تغییر توسط آگاروال و کومار فقر مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. این تحلیل در دوره زمانی در کشور هند صورت گرفته است. این مطالعه نشان داده است که رشد اقتصادی در هند با تغییرات توزیعی در بین بخشهای اقتصادی و به سمت بخشهایی با بهرهوری بالا همراه بوده و بر این اساس تفاوت گستردهای در دستمزدها و در میان بخشهای اقتصادی حاصل گردیده است. در نتیجه این سؤال که رشد اقتصادی نشأت گرفته از رشد بخش صنعت چگونه فقر را تحت تأثیر قرار داده سؤالی اساسی است. محققین این مطالعه بر این باورند رشد صنعتی تنها هنگامی میتواند فقر را کاهش دهد که افراد فقیر در فعالیتهای اقتصادی موجود نقش و سود قابل توجهی را به دست آورند. در مجموع اگرچه نتایج این مطالعه نشان داده است که رشد صنایع تولیدی هند فقر را کاهش داده اما همچنان جمعیت قابل ملاحظهای درگیر فقر بوده اند. بنابراین سیاستهای توزیع مجدد در جریان صنعتی شدن راهی برای کاهش فقر است. در جدیدترین مطالعات این حوزه کیمورا و سیلوا چانگ 9 )5119( به بررسی تأثیر صنعتی شدن و کاهش فقر در کشورهای آسیای شرقی پرداخته و نشان دادهاند چگونه برخی از این کشورها توانستهاند همزمان با رشد اقتصادی سریع فقر را نیز کاهش دهند. با این وجود کاهش فقر مذکور عمدتا از طریق انتقال آرام نیروی کار از بخش روستایی به بخش شهری و بهویژه بخش صنعت صورت گرفته است. اما تمرکز مطالعات اندک انجام شده در ایران نیز تنها تأثیر صنعتی شدن در ابعاد بسیار محدودی را مورد بررسی قرار داده اند 7 بیشتر مطالعات این حوزه بر مناطق روستایی است )رحمانی نقوی 1151(. به عنوان مثال طاهرخانی )1111( در مطالعهای نقش نواحی صنعتی در توسعه نواحی روستایی استان مرکزی را بررسی نموده و نشان داده است ایجاد فرصتهای شغلی برای روستائیان موفقیتآمیز نبوده است. به عبارتی نواحی صنعتی در مناطق روستایی استان مرکزی موجب کاهش فقر نشده است.در مطالعهای دیگر افتخاری و طاهرخانی )1111( به بررسی استقرار صنعت در روستا و نقش آن در رفاه مناطق روستایی پرداختهاند. این 1 United Nations Industrial Development Organization (UNIDO) 2 Fukunishi et al. (2006). 3 Tran & Doan (2010). 4 Economic and Social Commission for Asia and the Pacific (ESCAP) 5 Aggarwal & Kumar (2012). 6 Kimura & Silva Chang (2016) 7 به عنوان مثال غنیلو )1117( نقش توسعه صنعتی در تغییرات جرائم را در ایران بررسی نموده و بررسی رشد صنعتی بر جرم: شواهدی از استانهای کشور طی برنامههای سوم و چهارم توسعه موضوع مطالعه لطفی و فیضپور )1151( بوده است.

4 54/ فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی 434 پژوهش کوشیده است تا به این سؤال که: آیا صنعتی شدن بهترین ابزار برای تحقق توسعه در مناطق روستایی در کشورهای در حال توسعه است پاسخ گوید. با بررسی پنج اثر عمده صنعتی شدن روستا )شامل ایجاد اشتغال پویا و افزایش درآمد کاهش مهاجرتهای روستایی کاهش نابرابریهای منطقهای افزایش رفاه روستایی و گسترش صادرات روستایی( محققین به این نتیجه رسیدهاند که در یک روند تکاملی از آغاز دهه هفتاد تاکنون صنعتی شدن روستا مهمترین هدفهای توسعه را در مناطق روستایی تحقق بخشیده است و ضمن ایجاد اشتغال و افزایش درآمد موجب کاهش فقر و افزایش رفاه در مناطق روستایی شده است. مطیعی لنگرودی و نجفی کانی )1112( در مطالعهای به بررسی و ارزیابی اثر شهرکها و نواحی صنعتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی شهرستان بابل پرداختهاند. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که اکثر شاخصهای توسعه اقتصادی و اجتماعی اعم از الگوی مصرف )خوراک پوشاک و کالاهای مصرفی( مسکن بیمه رضایت و امنیت شغلی آموزش انگیزه ماندگاری روستائیان در جامعه نمونه )روستاهای دارا و فاقد صنایع( تفاوت معنیداری را نشان داده و از این رو ایجاد شهرکها و نواحی صنعتی به صورت معنیداری در کاهش فقر روستایی مؤثر است. همسو با سایر مطالعات مذکور در ایران غلامی )1151( نیز به بررسی اثرات و پیامدهای استقرار شهرکهای صنعتی در توسعه مناطق روستایی پرداخته و نشان داده است که ایجاد شهرکهای صنعتی نتوانسته در پهنای منطقهای روندهای جمعیتی را بهبود بخشد و بیشتر سکونتگاههای روستایی محدوده شهرکهای صنعتی به نرخ رشد منفی رسیدهاند. علاوه بر آن شهرکهای صنعتی مورد بررسی نتوانستهاند به اهداف مد نظر در تأسیس شهرکهای صنعتی دست یافته و به عاملی اثرگذار در توسعه منطقهای محسوب شوند. در مجموع مطالعات انجام شده در حوزه تأثیر صنعتی شدن بر کاهش فقر و محرومیت مناطق در ابعاد ملی منطقهای و در سطوح بینالمللی و ملی نتایج یکسانی را نشان ندادهاند و تنها با مطالعات تجربی میتوان این تأثیرات را مورد ارزیابی قرار داد. بر این اساس هدف اصلی این پژوهش نیز بررسی تأثیر صنعتی شدن مناطق ایران بر میزان فقر آن مناطق است. بر اساس دانستههای محققین این موضوع پیشتر در کشور صورت نگرفته و انجام این مطالعه میتواند گامی نخستین در این راستا قلمداد شود. روششناسی تحقیق پژوهش حاضر را میتوان از بعد هدف کاربردی قلمداد نمود. این پژوهش از منظر نحوه جمعآوری دادهها در گروه مطالعات کتابخانهای قرار میگیرد. دادههای مورد نیاز برای متغیرهای صنعتی شدن )به عنوان متغیرهای مستقل( و محرومیت مناطق )به عنوان متغیر وابسته( از نتایج آمارگیری کارگاههای صنعتی 11 نفر کارکن و بیشتر مرکز آمار ایران و سالنامههای آماری کمیته امداد امام خمینی جمعآوری شده است. با این وجود پژوهش حاضر را از نظر روش میتوان در گروه پژوهشهای توصیفی جای داد. این در حالی است که همانگونه که در بخشهای پیشین نیز اشاره گردید این مطالعه با هدف بررسی تأثیر توسعه صنعتی بر محرومیت مناطق ایران طراحی شده است. از این رو میکوشد تا این فرضیه را که بین توسعه صنعتی و محرومیت مناطق ایران رابطه معکوس و معنیداری وجود دارد را آزمون نماید. بر این اساس متغیرهای مورد نیاز برای آزمون فرضیه مذکور را متغیرهای توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران تشکیل داده است. توسعه صنعتی در این مطالعه با سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی در هر استان شاغلان بنگاههای صنعتی در هر استان و تولید بنگاههای صنعتی در هر استان اندازهگیری شده است. این در حالی است که محرومیت مناطق ایران نیز با شاخص سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی در هر منطقه )که در این مطالعه معادل هر استان در نظر گرفته شده است( نسبت به کل جمعیت و تعداد خانوار آن منطقه مورد سنجش قرار گرفته است. بنابراین محدوده مکانی مورد مطالعه در این پژوهش تمامی مناطق ایران است. محدوده زمانی تحقیق حاضر نیز سالهای 1111 تا 1155 که دادههای مورد نیاز برای آنها در دسترس بوده میباشد. تعداد افراد مورد حمایت کمیته امداد امام خمینی در سال

5 توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ حدود 2952 هزار نفر )حدود 1511 هزارخانوار( بوده است )سالنامه آماری کمیته امداد 25(. 1111: این تعداد در سال 1155 به حدود 1551 هزار نفر )حدود 1121 هزار خانوار( کاهش یافته است )سالنامه آماری کمیته امداد 51(. 1155: این تعداد حدود 2 درصد از جمعیت کشور و نزدیک به 11 درصد از خانوارهای مناطق ایران را شامل میشوند. مدل تحقیق برای تعیین سطح صنعتی شدن مناطق میتوان از شاخصهای متفاوتی استفاده نمود اما سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی تعداد شاغلان صنعتی و ارزش تولیدات صنعتی از عمدهترین این شاخصهاتلقی میشوند )نیلی و همکاران 1115(. با این وجود به کارگیری توأمان سه شاخص مذکور در یک مدل نیز چندان معتبر نبوده چه آنکه همبستگی نسبتا بالا بین این شاخصها مشاهده گردیده است )به عنوان مثال ضریب همبستگی بین و X 1 1/72 و ضریب همبستگی بین X 2 X 3 X 3 و برابر با 1/12 است(. بر این اساس و با توجه به متغیرهای وابسته و مستقل تعامل شاخصهای بخش صنعت ومیزان محرومیت درمناطق ایران در قالب مدلهای شماره 1 تا 9 مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به یادآوری است که در این مدلها پوشش کمیته امداد در منطقهiام و در زمان tام وابسته( p it F it FIRM it تعداد بنگاههای صنعتی منطقهiام و در زمان tام تولید بنگاههای صنعتی منطقهiام و در زمان t ما سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در منطقهiامو در زمان t ما )متغیرهای مستقل( EMP it تعداد شاغلان صنعتی منطقهiام و در زمان tام و عرض i از مبدأ در هرمدل و سهم افراد تحت )متغیرهای OUT it u it نیز جمله اخلال )جزء خطا( بوده و فرض میشود این جمله دارای میانگین صفر و واریانس ثابت است )سوری 1152(. با نگاهی دیگر میتوان مقاطع و i t رانماینده را نماینده زمان در نظر گرفت. در این مطالعه مقاطع شامل مناطق کشور و زمان نیز هر یک از سالهای دوره 55 P it = α 1 + βfirm it + u it P it = α 2 + βemp it + u it P it = α 3 + βout it + u it F it = α 4 + βfirm it + u it F it = α 5 + βemp it + u it F it = α 6 + βout it + u it 1111 در نظر گرفته شده است. ) 1( ) 5( ) 1( ) 2( ) 2( ) 9( است. دادههای پنل ترکیبی با توجه به ساختار مدلهای ارائه شده روش مورد استفاده در پژوهش حاضر روش دادههای پنل 1 است و هرگاه برای تمام مقاطع سری زمانی برابر باشد مدل پنل متوازن 2 و اگر برابر نباشد از دادههای مقطعی 5 و سری زمانی 1 است. همچنین در صورتی که اختلاف بین مقاطع در طول زمان ثابت باشد از مدل اثرات ثابت 9 و در صورتی مدل پنل نامتوازن 2 استفاده میشود. در تخمین مدل به روش دادههای تلفیقی ترکیبی یا که اختلاف بین مقاطع تصادفی باشد از مدل اثرات تصادفی 7 مشخص میشود. تعیین مدل در دادههای پنل نیز به تلفیقی بودن دادهها )به ترتیب پول و پنل دیتا( با استفاده ازآزمون لیمر 1 1 Panel Data 2 Cross Sections 3 Time Series 4 Balanced Panel 5 Unbalanced Panel 6 Fixed Effect Model 7 Random Effect Model 8 Leamer Test

6 /59 فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی )برای بررسی وجود یا عدم وجود صورت رایج با آزمون هاسمن 1 صورت میگیرد. پس از آن انجام آزمونهای وولدریج )برای بررسی وجود )به منظور بررسی وجود یا عدم وجود همبستگی مقطعی( و نسبت درستنمایی 2 همبستگی سریالی( پسران 1 یا عدم وجود واریانس ناهمسانی( ضروری است. در پایان با توجه به نتایج آزمونهای فوق تخمین نهایی مدل انجام میشود. این روند برای مطالعه حاضر با توجه به ماهیت دادهها صورت گرفته است. یافتهها و تحلیل شواهد موجود در اقتصاد ایران نشان دهنده تمایزات منطقهای گسترده از دو بعد توسعه صنعتی و محرومیت بوده و برای تبیین بخشی از این تمایزات جدول 1 ترسیم شده است که در آن ویژگیهای صنعتی مناطق و سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد تنها برای سال میانی دوره مورد بررسی )1151( ارائه گردیده است. علاوه بر آن جایگاه هر استان از منظر برخورداری از بنگاهها اشتغال و تولید صنعتی و نیز توسعه صنعتی در مجموع همچنین سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد شکلهای 1 تا 9 ترسیم شده است. شکل 7 نیز تصویری از وضعیت پراکندگی جغرافیایی مناطق ایران از منظر اشتغال صنعتی و محرومیت را به صورت توأمان عرضه مینماید. جدول 1 نشان میدهد از مجموع تقریبی 12 هزار بنگاه صنعتی در سال 1151 حدود 17 درصد در تهران تمرکز یافته و این در حالی است که حدود 55 درصد اشتغال صنعتی در این سال صرفا به استان تهران تعلق داشته است. سهم استان به تنهایی از مجموع تولیدات صنعتی حدود 51 درصد است. در طیف دیگر سهم 12 استان با کمترین میزان اشتغال صنعتی حتی به اندازه نیمی از سهم استان تهران نیست. این موضوع برای شاخصهای تعداد بنگاه و میزان تولید نیز صادق است. به عنوان مثال جدول 1 نشان میدهد تنها 25 بنگاه صنعتی 11 نفر کارکن و بیشتر با اشتغالی حدود 1711 نفر در سال 1151 نفر در استان ایلام فعالیت داشتهاند. این میزان برای استانهای کهگیلویه و بویراحمد خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان به ترتیب و 52 بنگاه بوده است. به عبارتی استانهای مذکور همگی کمتر از 111 بنگاه صنعتی را در این سال در خود جای دادهاند. دو سطر پایانی جدول 1 میانگین و انحراف معیار متغیرهای مورد بررسی را ارائه نموده است. همانگونه که مشاهده میشود در تمامی شاخصهای صنعتی انحراف معیارهای ارائه شده به مراتب بیش از میانگین استانها بوده و این نیز نشاندهنده پراکندگی بسیار استانها در شاخصهای صنعتی است. ناهمگنی و عدم توازن در توزیع شاخصهای صنعتی را میتوان در شکلهای 1 تا 1 نیز به وضوح مشاهده نمود. در حالی که استانهای تهران و اصفهان در سه شاخص تعداد بنگاه اشتغال و تولیدات صنعتی در جایگاههای نخست قرار داشتهاند در طیف دیگر استانهای ایلام کهگیلویه و بویراحمد سیستان و بلوچستان خراسان شمالی و خراسان جنوبی در اکثر موارد پایینترین جایگاهها را به خود اختصاص دادهاند. بر این اساس و در مجموع بخش اول جدول 1 و نیز شکلهای 1 تا 1 همگی مبی ن عدم توازن شاخصهای صنعتی و ناهمگنی گسترده آنها در مناطق ایران است. 1 Hausman Test 2 Wooldridge Test 3 Pesaran Test 4 Likelihood Ratio (LR) Test

7 استان توسعه صنعتی آذربایجان شرقی آذربایجان غربی اردبیل اصفهان البرز ایلام بوشهر تهران و فقر چهارمحال و بختیاری خراسان جنوبی خراسان رضوی خراسان شمالی خوزستان زنجان سمنان سیستان و بلوچستان فارس قزوین قم کردستان کرمان کرمانشاه کهگیلویه و بویراحمد گلستان گیلان لرستان مازندران مرکزی هرمزگان همدان یزد جدول 0 ویژگیهای صنعتی و فقر در مناطق کشور: 0915 شاخصهای توسعه صنعتی) 11 نفر کارکن و بیشتر( تعداد بنگاه شاغلان تولید توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ 57 شاخصهای فقر و محرومیت سهم افراد تحت سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد پوشش کمیته امداد )میلیارد ریال( )نفر( )واحد( 1/ 127 1/ 129 1/ 177 1/ 112 1/ 112 1/ 151 1/ 195 1/ 115 1/ 112 1/ 112 1/ 125 1/ 111 1/ 122 1/ 122 1/ 111 1/ 115 1/ 191 1/ 121 1/ 112 1/ 111 1/ 177 1/ 191 1/ 129 1/ 125 1/ 111 1/ 119 1/ 111 1/ 129 1/ 155 1/ 121 1/ جمع 1/ میانگین 1/ انحراف معیار ماخذ: مرکز آمار کمیته امداد امام خمینی )ره( و محاسبات نگارندگان

8 تهران اصفهان خراسان رضوي سمنان آذربايجان شرقي مازندران قزوين البرز فارس مركزي گيالن قم خوزستان يزد همدان گلستان آذربايجان غربي چهارمحال و بختياري كرمانشاه زنجان لرستان اردبيل هرمزگان كرمان كردستان بوشهر خراسان جنوبي سيستان و بلوچستان خراسان شمالي كهگيلويه و بويراحمد ايالم تهران اصفهان خراسان رضوی خوزستان البرز قزوین مرکزی آذربایجان شرقی مازندران فارس یزد گیالن سمنان زنجان قم کرمان آذربایجان غربی بوشهر همدان گلستان کرمانشاه هرمزگان لرستان چهارمحال و بختیاری اردبیل خراسان شمالی خراسان جنوبی کردستان سیستان و بلوچستان کهگیلویه و بویراحمد ایالم تهران اصفهان خوزستان مركزي هرمزگان بوشهر آذربايجان شرقي قزوين خراسان رضوي البرز فارس كرمان مازندران يزد گيالن كرمانشاه سمنان زنجان قم همدان گلستان آذربايجان غربي لرستان چهارمحال و بختياري خراسان شمالي اردبيل خراسان جنوبي كردستان سيستان و بلوچستان كهگيلويه و بويراحمد ايالم Downloaded from georesearch.ir at 15: on Thursday June 14th 2018 [ DOI: /acadpub.geores ] فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی 434 شکل 0 تعداد بنگاههای صنعتی به تفکیک استانهای کشور: 0915 شکل 7 تعداد شاغلان صنعتی به تفکیک استانهای کشور: /51 شکل 9 تولید صنعتی به تفکیک استانهای کشور )میلیارد ریال(: 0915

9 تهران اصفهان خوزستان خراسان رضوي مركزي آذربايجان شرقي قزوين البرز فارس مازندران سمنان هرمزگان گيالن بوشهر يزد قم همدان گلستان آذربايجان غربي كرمان زنجان كرمانشاه چهارمحال و بختياري لرستان اردبيل كردستان خراسان جنوبي خراسان شمالي سيستان و بلوچستان كهگيلويه و بويراحمد ايالم Downloaded from georesearch.ir at 15: on Thursday June 14th 2018 [ DOI: /acadpub.geores ] توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ 56 با این وجود برای ارائه ترسیمی از وضعیت توسعه صنعتی مناطق کشور شکل 2 ترسیم شده است. این نمودار از تلفیق سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی شاغلان و تولید بنگاههای صنعتی در سطح استانها و با استفاده از روش امتیاز استانداردشده 1 حاصل گردیده است. این روش قادر است متغیرهای متفاوت را در مناطق با همدیگر ترکیب نموده و سطح توسعه آنها را در مجموع ارائه نماید )قرخلو پناهندهخواه 1111(. با تلفیق شاخصهای مذکور مجددا شکل 2 نشان دهنده ناهمگنی گسترده در توسعه صنعتی استانها است. بر اساس نتایج بدست آمده در حالی که استانهای تهران اصفهان خوزستان خراسان رضوی مرکزی آذربایجان شرقی قزوین و البرز به عنوان هشت استان توسعهیافته صنعتی کشور قلمداد میشود. استانهای ایلام کهگیلویه و بویراحمد سیستان و بلوچستان خراسان شمالی خراسان جنوبی کردستان اردبیل لرستان چهارمحال و بختیاری و کرمانشاه استانهای دهگانه توسعه نیافته صنعتی کشور هستند. استانهای دیگر نیز در فاصله توسعهیافتگی و توسعه نیافتگی از این منظر قرار داشته و شاید بتوان آنها را در گروه استانهای نیمه برخوردار از نظر توسعه صنعتی جای داد. شکل 1 درجه توسعه صنعتی مناطق کشور: 0915 بخش دوم جدول 1 نیز تصویری از فقر و محرومیت را در مناطق کشور با ارائه دو شاخص سهم افراد و نیز سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد به تصویر کشیده است. همانند شاخصهای توسعه صنعتی دو سطر پایانی این بخش نیز میانگین و انحراف معیار شاخصهای مذکور را ارائه کرده است. همانگونه که مشاهده میشود در سال 1151 به طور متوسط حدود 7 درصد از افرادکشور تحت پوشش کمیته امداد بودهاند. این میزان حدود 11 درصد از خانوارهای ایرانی را تشکیل میدهد. با این وجود شکلهای 2 و 9 نشاندهنده ناهمگنی گسترده در میزان فقر و محرومیت مناطق کشور است. در حالی که بیش از 11 درصد از افراد استانهای پنجگانه کهگیلویه و بویراحمد ایلام خراسان جنوبی لرستان و سیستان و بلوچستان در سال 1151 تحت پوشش کمیته امداد قرار داشتهاند این میزان برای 15 استان تهران البرز سمنان قم اصفهان مازندران یزد قزوین زنجان آذربایجان غربی آذربایجان شرقی و همدان کمتر از 2 درصد بوده است. بنابراین میتوان استانهای دسته نخست را در گروه استانهای محروم و استانهای دسته دوم را در گروه استانهای برخوردار جای داد. دیگر استانها را میتوان در استانهای نیمه محروم طبقهبندی کرد. این تمایز را میتوان در سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد نیز مشاهده نمود. در حالی که بیش از 51 درصد از خانوارهای استانهای ایلام بوشهر کهگیلویه و بویراحمد در سال 1151 تحت پوشش کمیته امداد قرار داشتهاند این میزان در استانهای تهران و ایلام کمتر از 2 درصد بوده است. شکلهای 2 و 9 نیز تمایزات منطقهای را از دو بعد سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در مناطق کشور به تصویر کشیده است. همانگونه که مشاهده میشود استانهای کشور از منظر سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد نسبت به شاخصهای توسعه صنعتی همگنتر بودهاند Standardized Score (SS(

10 بوشهر ایالم کهگیلویه و بویراحمد خراسان جنوبی سیستان و بلوچستان لرستان گیالن هرمزگان خراسان شمالی چهارمحال و بختیاری کردستان کرمان گلستان کرمانشاه فارس مرکزی اردبیل خوزستان خراسان رضوی همدان زنجان آذربایجان غربی آذربایجان شرقی قزوین یزد مازندران قم اصفهان سمنان البرز تهران Downloaded from georesearch.ir at 15: on Thursday June 14th 2018 [ DOI: /acadpub.geores ] /90 فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی شکل 0 سهم افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی )ره( به تفکیک استانهای کشور: شکل 1 سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی )ره( به تفکیک استانهای کشور: 0915 برای ارائه تصویری همزمان از وضعیت صنعتی و شاخصهای محرومیت در مناطق کشور شکل 7 ترسیم شده است. در این نقشه تنها شاخص اشتغال صنعتی مناطق در کنار هر دو شاخص سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد مناطق قرار گرفته است. همانگونه که پیش از این نیز اشاره گردید تمرکز اشتغال صنعتی در ایران عمدتا در سه استان تهران اصفهان و خراسان رضوی قرار داشته است. استانهای آذربایجان شرقی خوزستان مرکزی و قزوین از این منظر در جایگاههای بعدی جای گرفتهاند. از منظر دیگر نیز توزیع جغرافیایی سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد توزیعی بسیار ناهمگن بوده است. نقشه نشان میدهد کمترین سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد عمدتا به استانهایی با بیشترین اشتغال صنعتی تعلق داشته است. به عبارتی با نگاه توأمان به وضعیت صنعتی و فقر مناطق میتوان انتظار داشت بین توسعه صنعتی و محرومیت مناطق ایران رابطه معکوس و معنیداری وجود داشته باشد. از این رو آزمون آن در قالب یک فرضیه در ادامه عنوان شده است.

11 شکل 2 پراکنش جغرافیایی اشتغال صنعتی سهم افراد و سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی در مناطق ایران: 0915 توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ 94 برای آزمون فرضیه" بین توسعه صنعتی و محرومیت مناطق ایران رابطه معکوس و معنیداری وجود دارد" از مدلهای معرفی شده پیشین استفاده گردیده و نتایج تخمین آنها در جدولهای 5 و 1 منعکس شده است. توسعه صنعتی مناطق در این مطالعه با سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی تعداد شاغلان و ارزش تولیدات صنعتی هر منطقه و میزان محرومیت آنها نیز با سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد اندازهگیری گردیده است. مدلهای مذکور با روش اقتصادسنجی دادههای تلفیقی مورد سنجش و آزمون قرار گرفته است. در حالی که جدول 5 این تخمینها را بر اساس سهم افراد تحت پوشش کمیته امداد به عنوان متغیر وابسته و متغیرهای سهگانه تعداد بنگاههای صنعتی تعداد شاغلان و تولیدات صنعتی به عنوان متغیرهای مستقل اما در تخمینهایی مجزا ارائه نموده است جدول 1 این تخمینها را بر اساس سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد ارایه میکند. نتایج بدست آمده در هر دو جدول و هر شش مدل نشان میدهد با افزایش بنگاهها شاغلان و تولیدات صنعتی سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در مناطق ایران به صورت معنیداری کاهش یافته است. به عنوان مثال مدل دوم در جدول 5 نشاندهنده آن است که با فرض عدم وجود اشتغال صنعتی سهم افراد تحت پوشش کمیته امداد در مناطق ایران حدود 11 درصد بوده و این در حالی است که با ایجاد حدود اشتغال صنعتی میتوان یک درصد از میزان افراد تحت پوشش را کم نمود. علاوه بر آن مدل اول در جدول 1 نشان میدهد در صورت عدم وجود بنگاههای صنعتی در مناطق ایران متوسط سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد به حدود 17 درصد افزایش خواهد یافت. این در حالی است که به ازای افزایش هر 511 بنگاه صنعتی میتوان انتظار داشت یک درصد از سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد کاهش یابد. براین اساس و در مجموع نتایج تخمین مدلهای ششگانه مذکور همگی مؤید آن است که صنعتی شدن مناطق ایران به صورت معنیداری موجب کاهش سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در این مناطق گردیده است.

12 /93 فصلنامه تحقیقات جغرافیایی سال 23 شماره اول بهار 69 شماره پیاپی 434 متغیر جدول 7 صنعتی شدن و تأثیر آن بر سهم افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی در مناطق ایران: عرض از مبدأ تعداد بنگاه صنعتی تعداد شاغلان صنعتی ارزش ستانده صنعتی متغیر ضریب مدل اول 1 /1199 1/ احتمال ضریب مدل دوم 1 /1571 1/ منبع: یافتههای تحقیق. احتمال 1 /112 ضریب مدل سوم 1 /1127 1/ احتمال 1 /119 جدول 9 صنعتی شدن و تأثیر آن بر سهم خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی در مناطق ایران: نتیجهگیری عرض از مبدأ تعداد بنگاه صنعتی تعداد شاغلان صنعتی ارزش ستانده صنعتی ضریب مدل اول 1 /1972 1/ احتمال ضریب مدل دوم 1 /1299 1/ منبع: یافتههای تحقیق احتمال ضریب مدل سوم 1 /1527 1/ احتمال ادبیات رشد و توسعه همواره دو مکتب فکری رشد متوازن و رشد نامتوازن در سطوح بخشی و منطقهای را برای دستیابی به توسعه اقتصادی معرفی نموده است. در حالی که بر اساس تئوریهای رشد متوازن برای برون رفت از فقر در کشورهای در حال توسعه لازم است تا سرمایهگذاری در بخشها یا صنایع مختلف به طور همزمان و هماهنگ اعمال گردد در طیف دیگر تئوری رشد نامتوازن به رشد بخشها یا مناطق پیشتاز در اقتصاد توجه مینماید. طرفداران این مکتب بر این باورند که رشد بخشها یا مناطق پیشتاز شرایط را بهگونهای مهیا میسازد که راه برای رشد سایر بخشهای اقتصادی نیز هموار شود. در حالی که در اقتصاد ایران نیز هر دو دیدگاه از حامیان و منتقدان جدی برخوردار است. اما نگاه غالب در اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران دیدگاه رشد متوازن و بهویژه در سطوح منطقهای است. بر این اساس مقاله کوشیده است تا تأثیر رشد نامتوازن بخشی را در مناطق ایران بر میزان محرومیت آن مناطق مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. بخش مورد نظر در این مطالعه بخش صنعت بوده و مناطق ایران نیز بر حسب استانها تعریف شدهاند. علاوه بر آن سه شاخص تعداد بنگاههای صنعتی اشتغال صنعتی و تولیدات صنعتی به عنوان شاخصهای تبیینکننده بخش صنعت هر منطقه و نیز سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد در هر منطقه به عنوان نمودی از فقر و محرومیت آن مناطق منظور شده است. دادههای این پژوهش در بخش صنعت از سرشماری کارگاههای صنعتی 11 نفر کارکن و بیشتر مرکز آمار ایران و در بخش افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد از سالنامههای آماری این کمیته طی سالهای استخراج شده است. با استفاده از روش اقتصادسنجی دادههای تابلویی )پنل دیتا( نتایج این پژوهش نشان داده است صنعتی شدن مناطق به صورت معنیداری سهم افراد و خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد را کاهش داده است. ا نی کاهش با هر یک از شاخصهای صنعتی شدن و محرومیت کاهشی معنیدار بوده و معنیداری نتایج تحت تأثیر شاخصهای انتخابی نیست. بر این اساس ایجاد بنگاههای صنعتی و به تبع آن اشتغال و تولیدات صنعتی یکی از راهکارهای ممکن برای کاهش فقر و محرومیت مناطق و به عبارتی کاهش سهم افراد و خانوارهای نیازمند به حمایت کمیته امداد است. از این رو و با نگاهی دیگر رشد نسبی متوازن بخش صنعت در مناطق کشور را میتوان یکی از راهکارهای این کاهش قلمداد نمود. بنابراین از منظر

13 توسعه صنعتی و محرومیت در مناطق ایران.../ 92 سیاستگذاری و بر اساس یافتههای پژوهش حاضر توجه به رشد متوازن بخش صنعت در مناطق کشور به منظور محرومیتزدایی و گسترش عدالت اجتماعی امری ضروری است. منابع و مآخذ رحمانی خلیل نقوی محمدرضا )1151( صنعتی شدن روستایی در چین رشد آموزش جغرافیا دوره 57 شماره 111 صص رکنالدین افتخاری عبدالرضا طاهرخانی مهدی )1111( استقرار صنعت در روستا و نقش آن در رفاه مناطق روستایی مدرس دوره 9 شماره 5 صص 155. سوری علی )1152( اقتصادسنجی جلد دوم تهران فرهنگ شناسی. طاهرخانی مهدی )1111( نقش نواحی صنعتی در توسعه مناطق روستایی )مطالعه موردی: نواحی صنعتی روستایی استان مرکزی( پژوهشهای جغرافیایی دوره 11 شماره 21 صص غلامی محمد )1151( اثرات و پیامدهای استقرار شهرکهای صنعتی لامرد در توسعه مناطق روستایی برنامهریزی منطقهای دوره 1 شماره 5 صص غنیلو رضا )1117( نقش توسعه صنعتی در تغییرات جرائم کارآگاه دوره 5 شماره 1 صص قرخلو مهدی پناهندهخواه موسی )1111( ارزیابی عملکرد شهرهای جدید در جذب جمعیت کلان شهرها مطالعه موردی: شهرهای جدید اطراف تهران پژوهشهای جغرافیایی انسانی دوره 21 شماره 97 صص قرهباغیان مرتضی )1171( اقتصاد رشد و توسعه )جلد اول( تهران نشر نی. کمیته امداد امام خمینی )ره( سالنامه آماری ساله یا 1111 تا 1155 تهران مرکز برنامه برنامهریزی و فناوری اطلاعات چاپ اول. لطفی عزتاله فیضپور محمدعلی )1151( رشد صنعتی و جرم )شواهدی از استانهای کشور طی برنامههای سوم و چهارم توسعه( مجلس و راهبرد دوره 51 شماره 11 صص مرکز آمار ایران نتایج آمارگیری از کارگاههای صنعتی 11 نفر کارکن و بیشتر ساله یا چاپ اول تا 1155 تهران مرکز آمار ایران مطیعی لنگرودی سید حسن نجفی کانی علیاکبر )1112( بررسی و ارزیابی اثرات شهرکها و نواحی صنعتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی نمونه موردی: شهرستان بابل پژوهشهای جغرافیایی دوره 11 شماره 21 صص معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور) 1155 ( پیش نویس لایحه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تهران. نوبخت محمدباقر )1111( نفت بخش پیشرو در توسعه نامتوازن ایران فصلنامه راهبرد دوره 11 شماره 25 صص نیلی مسعود درگاهی حسن صدیقی کورس طبیبیان محمد کلانترنیا سعید کیمرام فرید مدرس عبدالحمید نجمی منوچهر )1115( خلاصه مطالعات طرح استراتژی توسعه صنعتی کشور تهران مؤسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف. چاپ دوم. Aggarwal, A., Kumar, N. (2012), Structural change industrialization and poverty reduction: The case of India. Basu, P., Guariglia, A. (2004), Inequality and industrialization. Paper presented at the Midwest Macroeconomics Conference, Ames, USA. Kim, K.S. (1990), Industrialization process, employment and income distribution in Mexico: issues and strategies (Working Paper Number 131, January 1990).University of Notre Dame, The Helen Kellogg Institute for International Studies: Kimura, F., Silva Chang, M. (2016), Industrialization and poverty reduction in East Asia, Internal labor movements matter, Journal of Asian Economics, 48(Feb.), pp doi: /j.asieco Tran, T., Doan, T. (2010), Industrialization, economic and employment structure changes in Vietnam during economic transition (MPRA Paper Number 26979, November 2010), Vietnam National University, College of Economics: UNIDO. (2006), Industrialization and poverty alleviation: propoor industrialization strategies revisited.